Niematerialny skarb - gwara, czyli rzeszowskie micyje s³owne

RZESZÓW. O porannej sardze, micyjach rzeszowskiej kultury oraz o chabaziach w parkach. Co takiego skrywa gwara rzeszowska oraz jak to siê sta³o, ¿e zamiast wytrzymywaæ, wyczymujemy? Rozja¶niamy kilka gramatycznych niuansów mowy mieszkañców.
 
Nie od dzisiaj wiadomo, ¿e miasto to nie tylko stare ulice i zabytkowe budowle. W g³ównej mierze o spo³ecznej to¿samo¶ci danego miejsca decyduj± takie czynniki jak zwyczaje, gwara, przestrzeñ kulturowa, wierzenia miejscowej ludno¶ci, czy chocia¿by strój. Jak pokazuje historia miasta Rzeszowa, tego tutaj równie¿ nie brakuje.
 
W gruncie rzeczy historia miasta to rodzaj dziedzictwa, które jest przekazywane z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich ¶rodowiskiem, histori± i stosunkiem do przyrody. Dla danej spo³eczno¶ci jest ¼ród³em poczucia to¿samo¶ci i ci±g³o¶ci.
 
Dziedzictwo niematerialne obejmuje przede wszystkim tradycje zwi±zane z kszta³towaniem siê swojego jêzyka, który w jakim¶ wiêkszym lub mniejszym stopniu ró¿ni siê od normy ogólnopolskiej. Równie¿ i stolica województwa podkarpackiego, jak te¿ przyleg³e regiony, mo¿e pochwaliæ siê swoj± w³asn± gwar±. Spo¶ród wielu charakterystycznych cech pierwotnej gwary, wiele z nich mo¿emy odnale¼æ nawet w dzisiejszym jêzyku. Przyk³ady? Proszê bardzo, oto kilka cech gramatycznych, wskazuj±cych na to, ¿e stara mowa wci±¿ jest s³yszalna na ulicach miasta.
 
Pierwszym procesem, wystêpuj±cym w rzeszowskiej gwarze, jest zamiana spó³g³osek c, s, z, dz na cz, sz, ¿,d¿. Zauwa¿alna jest tak¿e wymowa e i o zbli¿ona do i/y i u, np. mieiszkali = mieszkali, rzeymyk = rzemyk. Zdarza siê te¿ s³yszeæ asynchroniczn± wymowê spó³g³osek wargowych miêkkich (p, b, f w, ¶, ¼, æ, ch, d¼, m, n, l, j, k, g, ): pjec = piec, w pjecu = w piecu, bjeda = bieda, mjeli = mieli, mniasto = miasto.
 
Notuje siê równie¿ miêkk± wymowê l, np. nalie¿a³ = nale¿a³, sklieipowy = sklepowy, tyl’ko = tylko, Wiel’kanuc = Wielkanoc, kliuski = kluski, mlieczna = mleczna. Typowa dla gwary rzeszowskiej jest wymowa chi zamiast chy, np. muchi = muchy, chiba = chyba, chitry = chytry. Czêsto te¿ mamy do czynienia z uproszczeniami s³ów, w których wystêpuje trz, drz, np. wyczyma³ = wytrzyma³, trzeba = czeba.
 
Wystêpuj± równie¿ uproszczenia grup spó³g³oskowych, polegaj±ce w najprostszym t³umaczeniu na skrócaniu s³ów. Takie zjawisko mo¿emy dostrzec w mowie potocznej wskutek tempa oraz mniejszej staranno¶ci w mówieniu, np. zmar = zmar³, barsz = barszcz. Ostatnim „kruczkiem” wymowy jest tendencja do zastêpowania spó³g³oski k w grupie kt przez ch, np. chto¶ = kto¶, chtóry = który. Dodajmy, ¿e s± to jedynie wybrane przypadki, jakie mo¿emy zaobserwowaæ w naszej rodzimej gwarze.
 
Nie nale¿y jednak pomin±æ kolejnego, do¶æ kluczowego aspektu w przypadku gwary rzeszowskiej, a mianowicie zapo¿yczeñ z jêzyka ukraiñskiego, to m.in. czeremcha, czeresznia = czere¶nia, durny = g³upi, taskaæ = nie¶æ co¶ z wysi³kiem. Funkcjonuje te¿ kilka zapo¿yczeñ z jêzyka niemieckiego, wynika to z wp³ywów za czasów zaboru austryjackiego, np. bratrura = piekarnik, fajny = udany, ³adny, nachkastlik = szafka nocna.
 
O ³±czno¶ci tych terenów z kresami p³d. wsch. ¶wiadczy du¿a liczba wyrazów wspólnych z jêzykiem Lwowa i okolic, np. bynajmniej = przynajmniej, mytka = szmatka do mycia naczyñ, na³adowaæ = przygotowaæ, wykrzykniki: ta dzie, ta joj, ta co.
 
Inne stwierdzenia, typowe dla gwary rzeszowskiej to:
 

Artyku³ powsta³ w oparciu o "Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rzeszowa na lata 2017 - 2020".